Dünyanın
en büyük ve en bezemeli camilerinden biri olup Bâbürlü mimarisinin başlıca
eserlerindendir; değişik özellikleriyle bütün camiler içinde ayrı bir yer işgal
eder. Hint halklarının dinî ve siyasî tek hâkimi olmak isteyen Ekber Şah
tarafından, kendi kurduğu Fetihpûr Sikri şehrinde şahsının ve devletin gücünü,
ihtişamını göstermek amacıyla yaptırılmıştır. 979 (1571-72) tarihli kitâbesinde
Mescid-i Harâm’dan sonra en büyük mâbed olmasının istendiği belirtilen cami,
Ekber Şah’ın sarayı ile ünlü mutasavvıf Selîm Çiştî’nin hankahının yakınında
yer almakta, devâsâ boyutlarıyla ve dünyanın hiçbir yerinde eşine rastlanmayan
ilginç yapısıyla da bu iddialı durumunu belirgin bir biçimde ortaya
koymaktadır. Cami, 1574 yılında Ekber Şah’ın Gucerât’ta elde ettiği zaferden
sonra Fetihpûr (zafer şehri) ismini vererek oturmaya başladığı yeni başşehrin
gittikçe artan önemine paralel olarak zamanla büyük bir ün kazanmıştır. Yeni
bir din kurma hazırlığı içinde bulunan Ekber Sah’ın 12 Rebîülevvel 987 (9 Mayıs
1579) günü düzenlenen mevlid merasimi münasebetiyle minbere çıkıp kendini ilâhî
mertebeye yücelttiği ünlü manzum hutbeyi okumasına sahne olan cami, onun şehri
terkettiği 1586 yılından sonra da önemini korumuştur. Ekber Şah’ın artık
Fetihpûr’da oturmadığı halde Dekken’i fethi (1602) münasebetiyle caminin güney
kapısını yıktırıp yerine Hindistan’ın en görkemli zafer taklarından biri olan
Bülend Dervâze isimli taç-kapıyı yaptırması, Fetihpûr Sikri Uluc-mii’ni kendi
büyüklüğünün ve zaferlerinin sembolü olarak görmeye devam ettiğini
göstermektedir.[1]
(Fotoğraf 1)
(Fotoğraf 1: Fetihpur Sikri Ulu Camii)
2.1 Bulunduğu Yer
Fetihpur Ulu Camii, Bâbürlüler’in
1574-1586 yılları arasındaki başşehri olan Fetihpur’da, Hindistan’ın Utar
Pradeş eyaletinde Agra’nın 37 km. güneybatısında yer alır. (fotoğraf 2)
(Fotoğraf 2: Fetihpur Sikri Ulu Camii )
2.2 Banisi Ve Mimarları
Ekber Şah tarafından, kendi kurduğu
Fetihpûr Sikri şehrinde şahsının ve devletin gücünü, ihtişamını göstermek
amacıyla yaptırılmıştır.
2.3
Mimari Özellikleri
130 basamaklı bir merdivenle çıkılan cami, şehrin güney batısında
engebeli bir arazi üzerine inşa edilmiş ve bu amaçla kayalık yamaçlar
düzeltilmiştir. Ayrıca doğu ve güney taraflarda kemerler üzerine oturtulan
dolgu ile 134 X 157 m. boyutlarında bir platformun yapılmıştır. Yerli Hint
mimari anlayışı ile İran mimarisinin karışık uygulandığı görülen bina,
Hint-İslâm sanatının ve cami mimarisinin gelişmesinde önemli bir yere sahiptir.
Ana hatlarıyla, İslâm sanatında ulucami veya cuma camii (Hindistan’da
cami-mescid) adıyla bilinen çok büyük boyutlu cami planına sadık kalınarak inşa
edildiği, ancak bu arada bazı yenilikler ve özel düzenlemeler yapıldığı
görülmektedir. Bilhassa Kanpûr’daki XV. yüzyıla ait Cami-Mescid’de uygulanan
planın bir ölçüde geliştirilerek yapılan bina, Bâbürlüler devrinde yapılan
diğer büyük camiler için de örnek teşkil etmiştir.[2]
2.4 Plan Özelliği
Fetihpur Sikri Caminin minaresi yoktur. Batısında ana ibadet mekânı
bulunan 110 X 157 m. boyutlarındaki avlunun kuzey, güney ve doğu tarafları
revaklar ve bu revaklara açılan odalar tarafından çevrilmiştir. Ana ibadet
mekânı 88 X 20 m. ölçülerindedir. Mekke’deki Mescid-i Harâm örnek alınarak
yapılan caminin üzeri kubbeyle örtülü 12, 50 X 12, 50 m. boyutlarındaki kare
bir orta mekânla buraya bağlı iki yan mekândan oluşan ana ibadet mekânı vardır.(Fotoğraf 3)
(Fotoğraf 3: Fetihpur
Sikri Ulu Camii Planı)
Üç taraftan sütunlu bölümlerle çevrilmiş olup ortalarında 7, 60 m. kenar
uzunluğuna sahip ve üzerleri kubbeyle örtülü birer mekân bulunmaktadır. Bu
küçük kubbeli mekânları kuşatan kısımların üstü ise düz bir çatıyla örtülüdür.
Kare planlı merkezî mekândan büyük kubbeye geçiş, kemerli tromplar üstüne
yerleştirilen sekizgen bir kasnak ve bu kasnak üzerinde teşkil edilen onaltıgen
geçiş bölümü aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Yanlarda bulunan küçük kubbeli
mekânlarda ise kubbelere geçiş dirsekli pandantifler vasıtasıyla olmaktadır.
Orta mekân ve yan kanatlar arasındaki bağlantı üçer kemer yardımıyla sağlanmış
ve yan kanatların uçlarına kadınlar için yapılan 6 X 6 m. ölçüsünde kare planlı
beşer oda ilâve edilmiştir. İbadet mekânının dışında bulunan ve batı duvarına
bitişik inşa edilmiş olan köşelerdeki kuleler vasıtasıyla bu odaların üstündeki
bölümlere geçiş sağlanmaktadır.[3](Fotoğraf 4)
(Fotoğraf 4: Fetihpur
Sikri Ulu Camii )
İbadet mekânının merkezî bölümünü oluşturan büyük kubbeli kısmın avluya
bakan cephesi, sivri kemerli bir eyvan şeklindeki 18 m. yüksekliğinde bir kapı ile
dışarıya açılmaktadır. Kapının ortasında bulunan ana kemerli bölümden içeriye
açılan üç adet sivri kemerli kapı ile kubbeli mekâna geçilmektedir. Revakların
iki katı yüksekliğinde olan bu abidevi kapı, arkasındaki mekânı örten kubbenin
avludan görünmesini engellemekte ve bütün dikkatleri üzerinde toplamaktadır.
Kapı ayrıca üzerinde yer alan oyma mermer, kakma taş ve boya ile yapılmış
zengin süslemelerle daha da dikkat çekici bir hale getirilmiştir[4].(Fotoğraf 5)
(Fotoğraf 5: Fetihpur
Sikri Ulu Camii Giriş Kapısı)
Caminin kapılarının en muhteşemi,
güneyde yer alan Bülend Dervâze adlı taç kapı olup 40 metrelik cephe genişliği
ve 54 metrelik yüksekliğiyle normal boyutların çok üstünde bir zafer takı
özelliğindedir. Ekber Şah’ın Dekken zaferinin hâtırasını yaşatan bu kapının
güney istikametinde yapılmış olması fethedilen bölgelerin bu yönde bulunmasıyla
ilgilidir. Zengin süslemelerin ve değişik mimari unsurların yanı sıra üzerinde
Ekber Şah’ın düşünce ve inançlarını yansıtan kitâbelerin de bulunması kapının
önemli özellikleri arasındadır. Caminin doğusunda yer alan ve Ekber Şah’ın günlük
ibadetleri için camiye gelirken kullandığı kapı olan Bâdşâh Dervâze’deki
kitâbede caminin yapım tarihi yer alır. (Fotoğraf 6)
(Fotoğraf 6: Bülend
Dervâze kapısı)
2.5
Malzeme ve Tezyinat Özellikleri
Bütün binaların yapımında kullanılan ana malzeme kırmızı kum taşı olmakla birlikte sarı kum taşı, mermer ve kara kayağan taşından da yaygın biçimde faydalanılmıştır. Özellikle değerli malzeme ve kıymetli taşların da kullanıldığı süslemelerin, binanın yapılışı sırasında cömertçe harcanan maddî kaynakların ve gösterilen itinanın büyüklüğü bu eseri İslâm sanatı içinde farklı bir yere koymaktadır.
İbadet mekânının içi hiç boş yer
bırakmayacak şekilde ağır bir süslemeye sahiptir. Bu durum caminin ana ibadet
mekânı içinde yer alan mihraplarda da kendini göstermektedir. 3 m. genişliğinde
ve 4, 50 m. yüksekliğinde olan ana mihrap, yanlarında bulunan daha küçük iki
mihrapla birlikte değişik bir görüntü vermekte ve mermer, kıymetli taş, mozaik
ve bunlarla birlikte kullanılmış zengin sırlı çinileriyle göz kamaştırmaktadır.
İç bezemede önemli bir yer tutan yazılar mavi boya ve altın yaldızla çok canlı
biçimde yazılmış, bütün mimari elemanların üzerinde yer alan kabartma-boyama
bitkisel ve geometrik motifler ise camiyi bu alandaki en gösterişli örneklerden
biri haline getirmiştir.[5](Fotoğraf 7-8)
(Fotoğraf 7-8: Fetihpur Sikri Ulu Camii Detay)
Avlunun
etrafında bulunan revaklar, sade kare prizma sütunlar üzerinde yükselen sivri
kemerleri ve diğer mimari elemanları ile ihtişamlı bir görüntü sergiler. Kemerlerin saçak pervazları üzerinde bulunan
siperlikler, Hindistan’ın yakıcı güneşi ve şiddetli muson yağmurları için
düşünülmüş önemli birer mimari unsur olup duvar yüzeylerine kıymetli malzemeyle
işlenmiş gösterişli bezemeleri de daha belirgin bir hale getirmektedir. Bütün
örtü elemanlarının üzerinde yer alan küçük kubbeli kameriyelerin yapının
siluetine büyük bir güzellik verdiği ve monoton yatay hatları yukarı doğru
kırdığı görülmektedir.
Revakların arkasında yer alan düz çatılı, duvarlarında elbise ve kitap koymaya mahsus nişler bulunan odalar, binanın aynı zamanda eğitim amacıyla yapılmış olduğunu göstermektedir. Geniş avlunun ortasında yağmur sularının toplanması için yapılmış bir sarnıç bulunmakta ve buraya bir merdivenle inilmektedir. Avlunun batı tarafında Selîm Çiştî ile torunu İslâm Han’a ait iki türbe yer almakta ve özellikle tamamen beyaz mermerden olan Selîm Çiştî’nin türbesi, verandasını ve pencerelerini örten oyma geometrik desenli mermer şebekeleriyle dikkat çekmektedir.[6] (Fotoğraf 9)
(Fotoğraf 9: Fetihpur
Sikri Ulu Camii içinde bulunan Selîm Çiştî’nin türbesi)
[1] Beksaç,
A. Engin,” Fetihpûr Sikri Ulu Camii”,TDV,XII,s.473
[2] Beksaç,
A. Engin,” Fetihpûr Sikri Ulu Camii”,TDV,XII,s.474
[3] Beksaç,
A. Engin,” Fetihpûr Sikri Ulu Camii”,TDV,XII,s.475
[4] Beksaç,
A. Engin,” Fetihpûr Sikri Ulu Camii”,TDV,XII,s.478
[5] Beksaç,
A. Engin,” Fetihpûr Sikri Ulu Camii”,TDV,XII,s.478
[6] Beksaç,
A. Engin,” Fetihpûr Sikri Ulu Camii”,TDV,XII,s.478
Yorumlar
Yorum Gönder